κυκλώνας

Σύστημα που συνδυάζει χαμηλές πιέσεις και ισχυρούς ανέμους. Αντίθετης μορφής είναι οι καλούμενοι αντικυκλώνες ή υφέσεις, που αποτελούνται από υψηλές πιέσεις και ανέμους σχετικά μικρής έντασης. Οι κ. αποτελούν μια βίαιη ατμοσφαιρική διατάραξη στροβιλοειδούς μορφής, αλλά μικρής σχετικά έκτασης και διάρκειας. Επιπρόσθετα, χαρακτηρίζονται από σφοδρούς θυελλώδεις ανέμους, πυκνές νεφώσεις, καταρρακτώδεις βροχές και καταιγίδες. Η ατμοσφαιρική πίεση ελαττώνεται απότομα από την περιφέρεια προς το κέντρο του κ., ενώ οι άνεμοι κοντά στο κέντρο αποκτούν μεγάλες ταχύτητες, που φτάνουν σε εξαιρετικές περιπτώσεις τα 350 χλμ. /ώρα. Στο κέντρο του κ. υπάρχει μια μικρή περιοχή, ακτίνας περίπου ενός χιλιομέτρου, η οποία ονομάζεται μάτι του κ.· οι άνεμοι εκεί είναι πολύ ασθενείς ή επικρατεί νηνεμία. Η μέση διάμετρος ενός κ. είναι περίπου 650 χλμ., αντίθετα με τις υφέσεις, των οποίων η διάμετρος μπορεί να φτάσει ή και να υπερβεί τα 4.000 χλμ. Οι κ. εμφανίζονται αρχικά μεταξύ 6°-20° Β ή Ν του ισημερινού (σπάνια παρατηρούνται κ. κοντά στον ισημερινό) και κατόπιν μετακινούνται. Αυτοί του βορείου ημισφαιρίου οδεύουν προς τα Δ και εκτρέπονται τελικά προς τα ΒΑ, ενώ εκείνοι του νοτίου ημισφαιρίου οδεύουν προς τα Ν και εκτρέπονται προς τα ΝΑ· επομένως, η μετακίνηση των κ. γίνεται κατά τη φορά των δεικτών του ρολογιού στο βόρειο ημισφαίριο και αντίθετα στο νότιο. Η ταχύτητα μετακίνησης του κέντρου του κ. κυμαίνεται μεταξύ 15-30 χλμ. /ώρα. Για να χαρακτηριστεί ένα σύστημα ανέμων κ., πρέπει η ταχύτητα του ανέμου να ξεπερνά τα 119 χλμ. /ώρα. Οι κύριες περιοχές εμφάνισης των κ. είναι ο δυτικός Ειρηνικός ωκεανός, όπου ονομάζονται τυφώνες (typhoons)· ο νότιος Ειρηνικός ωκεανός ΒΑ της Αυστραλίας, όπου ονομάζονται willy-willies· o κόλπος του Μεξικού και οι ακτές της Φλόριντα, όπου ονομάζονται ουραγκάν. Η περιοχή στην οποία δεν έχει παρατηρηθεί μέχρι σήμερα κ. είναι ο νότιος Ατλαντικός. Η εμφάνισή τους συμπίπτει κατά κανόνα με το τέλος του καλοκαιριού και τις αρχές του φθινοπώρου και για τα δύο ημισφαίρια. Οφείλεται στην υγρασία που προκύπτει από την εξάτμιση των ωκεάνιων υδάτων, που τροφοδοτούν κατά κάποιον τρόπο το σύστημα του κ.· γι’ αυτό και η δύναμή του ελαττώνεται, όταν εισχωρήσει στην ενδοχώρα και απομακρυνθεί από τη θάλασσα. Οι κ. των τροπικών προκαλούν συχνά μεγάλες καταστροφές στην ξηρά και στη θάλασσα. Μερικές φορές, εξαιτίας της σφοδρότητας των ανέμων παράγεται παλιρροϊκό κύμα, το οποίο κατακλύζει τις παράκτιες περιοχές με μεγάλες καταστρεπτικές συνέπειες και πολυάριθμα θύματα. Κατά τη διάρκεια ενός κ. που έπληξε το Μπανγκλαντές το 1970 έχασαν τη ζωή τους –σύμφωνα με ανεπίσημες πληροφορίες– περίπου 1.000.000 άτομα. Οι αντικυκλώνες επηρεάζουν και αυτοί αρνητικά τις περιοχές όπου εμφανίζονται, καθώς ευνοούν την εμφάνιση της ομίχλης και, κατά συνέπεια, της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Οι έρευνες σχετικά με τη φύση των κ. ξεκίνησαν περίπου το 1920 και συστηματοποιήθηκαν σημαντικά μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, με τον πολλαπλασιασμό και τη διατήρηση επαφής των κινητών μετεωρολογικών σταθμών (εναέριων και πλωτών) και των μόνιμων πλωτών (θαλάσσιοι πλωτήρες). Οι προγνώσεις για τη γένεση και την πορεία ενός κ. βασίζονται μεταξύ άλλων επί των λεγόμενων μικροσεισμών (γήινες δονήσεις μικρής έντασης, που προκαλούνται στην επιφάνεια της Γης από διαταραχές των αέριων μαζών), ο εντοπισμός και ο υπολογισμός των οποίων είναι δυνατόν να γίνει 48 ώρες πριν από την άφιξη του κ. ή και περισσότερο. Επιπλέον, τα ραντάρ και οι μετεωρολογικοί δορυφόροι παρέχουν σήμερα πολύτιμες πληροφορίες για τη θέση και την πορεία των κ. Υπό γενικότερη έννοια, ως κ. και αντίστοιχα ως κυκλωνική περιοχή νοείται ένας τομέας της τροπόσφαιρας πάνω από μία περιοχή της γήινης επιφάνειας, ο οποίος χαρακτηρίζεται από χαμηλές πιέσεις και αντιτίθεται προς τον αντικυκλώνα και την αντίστοιχη αντικυκλωνική περιοχή υψηλών πιέσεων. Η μετάβαση από τη μία περιοχή στην άλλη εικονίζεται γραφικά πάνω σε έναν χάρτη από τις ισοβαρείς καμπύλες, δηλαδή από καμπύλες γραμμές ίσης ατμοσφαιρικής πίεσης. Η κλασική θεωρία περί του σχηματισμού των κ. και των αντικυκλώνων βασίζεται στην ύπαρξη θερμικών παραγόντων, ως συνέπεια των οποίων σχηματίζονται κοντά στο έδαφος θερμές μάζες αέρα, εξαιτίας της άμεσης ή έμμεσης δράσης του ήλιου. Αυτές τείνουν να ανέλθουν, με αποτέλεσμα να μετακινηθούν ψυχρές αέριες μάζες από τις γειτονικές περιοχές. Το αντίθετο συμβαίνει σε μια αντικυκλωνική περιοχή. Η σύγκλιση των ανέμων προς το κέντρο μιας κυκλωνικής περιοχής ή η απόκλισή τους από το κέντρο μιας αντικυκλωνικής δεν ακολουθεί ευθεία γραμμή, γιατί τα ρεύματα αέρα υπόκεινται σε αποκλίσεις, σύμφωνα με τον νόμο του Φέρελ (βλ. λ.). Έτσι, προσλαμβάνουν έναν περιστροφικό χαρακτήρα, που παράγει έναν συγκλίνοντα στρόβιλο στον κ. και αποκλίνοντα στον αντικυκλώνα. Αυτή η κλασική ερμηνεία ισχύει και για τα τοπικά φαινόμενα, ενώ για τον σχηματισμό και τις εποχικές μεταβολές των κυκλωνικών περιοχών και των αντικυκλωνικών στον τομέα της γενικής κυκλοφορίας της ατμόσφαιρας, οι νεότερες θεωρίες βασίζονται στην παραδοχή επιφανειών ασυνέχειας στην ατμόσφαιρα. Τα τελευταία χρόνια έχει εμφανιστεί και η θεωρία ότι το φαινόμενο του θερμοκηπίου σχετίζεται με την αύξηση της εμφάνισης των κ. σε παγκόσμια κλίμακα. Βλ. λ. μετεωρολογία. Φωτογραφία τροπικού κυκλώνα, από μετεωρολογικό δορυφόρο (φωτ. NASA, earth.jsc.nasa.gov). Σχηματική παράσταση κυκλώνα (αριστερά) και αντικυκλώνα (δεξιά) του νοτίου ημισφαιρίου· τα βέλη δείχνουν τη διεύθυνση που παίρνουν οι άνεμοι στις κυκλωνικές διαταράξεις στο ημισφαίριο αυτό. Στο βόρειο ημισφαίριο η διεύθυνση περιστροφής είναι αντίθετη. Στον χάρτη (κάτω) φαίνονται οι περιοχές όπου σχηματίζονται οι κυκλώνες και οι διευθύνσεις με τις οποίες κινούνται. Οι καταστροφές σπιτιών και καλλιεργειών, οι πλημμύρες από τα παλιρροϊκά κύματα καταγράφονται συνήθως μετά το πέρασμα ενός κυκλώνα· στη φωτογραφία, οι καταστροφές που προκάλεσε κυκλώνας σε περιοχή της Ινδίας (φωτ. ΑΠΕ).

* * *

ο

(μετεωρ.)

1. μεγάλο περιστρεφόμενο σύστημα ανέμων το οποίο κινείται διά μέσου τών περισσότερων περιοχών τής Γης, έξω από την ισημερινή ζώνη, και συνδυάζεται συνήθως με ζώνες νεφών και βροχής ή χιονιού, αλλ. βαρομετρικό χαμηλό

2. τεχνολ. συσκευή που χρησιμοποιείται για τη συγκράτηση ή την ταξινόμηση τών σωματιδίων ενός προϊόντος καθώς παρασύρονται από ένα ρευστό

3. φρ. «μάτι τού κυκλώνα»

i) (μετεωρ.) το κέντρο τής διατάραξης τού κυκλώνα

ii) μτφ. επίκεντρο επικίνδυνης κατάστασης.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. γαλλ. cyclone, < αρχ. ελλ. κύκλωμα < κυκλόω/ -ῶ. Η λ. μαρτυρείται από το 1887 στην εφημερίδα Εφημερίς).